featured
एषा भाषा न केवलं वार्तालापाय प्रयुज्यते, किन्तु अस्माकं इतिहासस्य, संस्कृतेः, आध्यात्मिकचिन्तनस्य च मूलाधारः अस्ति।प्राचीनभारते सर्वे वेदाः, उपनिषदः, स्मृतयः, शास्त्राणि, काव्यानि च संस्कृतेनैव रचिता आसन्।अतः संस्कृताध्ययनं न केवलं भाषाशिक्षणं, किन्तु भारतीयजीवनस्य समग्रपरिचयः भवति।
संस्कृतस्य ऐतिहासिकमहत्त्वम्-संस्कृतभाषा विश्वस्य अतीव प्राचीनभाषा अस्ति।एषा भाषा वेदकालात् आरभ्य अद्यापि जीवति।वेदाः, उपनिषदः, ब्राह्मणानि, आरण्यकानि च संस्कृतेन एव प्रणीतानि।तस्मात् संस्कृतं “भारतीयवाङ्मये जननी” इति कथ्यते। वेदोपनिषदादिग्रन्थानां द्वारं संस्कृतम्-संस्कृतं विना वेदोपनिषदादीनां गूढार्थस्य अवगमनं अशक्यं भवति।वेदमन्त्रेषु यः छन्दः, यः अर्थगौरवः, यः ध्वनिसौन्दर्यम् — तत् केवलं संस्कृते अनुभूयते।अतः संस्कृताध्ययनं भारतीयज्ञानपरम्परायाः प्रत्यक्षानुभवाय अनिवार्यम्
भारतीयभाषानां मूलम् संस्कृतम्-
भारतस्य प्रमुखा भाषाः — हिन्दी, मराठी, बंगाली, गुजराती, उड़िया, असमिया, कन्नड, तेलुगु, मलयालम् इत्यादयः — सर्वाः संस्कृतात् एव प्रसूता इव।संस्कृतं तासां मूलशाखा अस्ति।अतः संस्कृतज्ञानं अन्यभारतीयभाषाणां शिक्षायाम् आधारभूतं भवति।
दार्शनिक-आध्यात्मिकमहत्त्वम् –
संस्कृतभाषा केवलं लौकिकार्थे न, अपितु दार्शनिक-आध्यात्मिकचिन्तनस्य माध्यमम् अपि अस्ति।उपनिषदेषु, भगवद्गीतायां, ब्रह्मसूत्रेषु च यः आध्यात्मिकविचारः — सः संस्कृतेन एव व्यक्तः।अतः संस्कृताध्ययनं मानसिकशुद्धिं, विवेकं, आत्मज्ञानं च संवर्धयति।
आयुर्वेद-योग-विज्ञानम् च संस्कृतम्-
भारतीयपरम्परायां योगः, आयुर्वेदः, ज्योतिषशास्त्रं, वास्तुशास्त्रं च सर्वं संस्कृतेनैव प्रणीतम्।आयुर्वेदग्रन्थाः — चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता च संस्कृतेन एव रचिताः।योगसूत्राणि पतञ्जलेः संस्कृतभाषायां एव लभ्यन्ते।अतः संस्कृतं भारतीयवैज्ञानिकपरम्परायाः मूलभाषा इति स्पष्टम्।
सांस्कृतिक-पौराणिकदृष्ट्या संस्कृतस्य योगदानम्-
महाभारतम्, रामायणम्, पुराणानि, नाट्यशास्त्रम्, काव्यशास्त्रम् — सर्वं संस्कृतेनैव लिखितम्।एतेषां ग्रन्थानां अध्ययनं संस्कृतविना अशक्यं।संस्कृतं एतेषां अध्ययनाय मुख्यद्वारम् इव कार्यं करोति।
भाषाशिक्षणकौशलस्य विकासः –
संस्कृताध्ययनं अन्यानां भाषाणां शिक्षायाम् अपि साहाय्यं करोति।यतः संस्कृतस्य व्याकरणं अत्यन्तं नियमितम्, तार्किकम्, सुगठितम् च अस्ति।अतः यः संस्कृतं पठति, सः अन्यभाषासु अपि शीघ्रं पारङ्गतः भवति।
स्मृतिविकासः एवं चिन्तनकौशलम्-
संस्कृतभाषा स्मृतिशक्तिं, ध्यानशक्तिं च वर्धयति।पाणिनीयव्याकरणस्य अध्ययनं मस्तिष्कस्य विश्लेषणशक्तिं प्रबोधयति।तस्मात् संस्कृताध्ययनं मानसिकविकासस्य साधनं भवति।
विश्लेषणात्मक-तार्किकविचारः –
संस्कृतव्याकरणे यः तार्किकक्रमः अस्ति, सः गणितवत् व्यवस्थितः।तस्मात् संस्कृताध्ययनं मनसि तर्कशक्ति, युक्तिचिन्तनं, विवेकं च जागरयति।
भारतीयसंस्कृतेः आधारः –
संस्कृतं भारतीयसंस्कृतेः आत्मा इव।एषा भाषा अस्माकं गीतसंगीतनृत्यपरम्परायाः हृदयम्।संस्कृतं विना भारतस्य इतिहासः अपूर्णः।एषा अस्मान् अस्माकं परम्परायाः, मूल्यस्य, आस्थायाः च स्मारकं करोति।
संस्कृतं – अन्यभाषाशिक्षायाः आधारभूतम् –
संस्कृतं अध्ययनं अन्यभाषायाः मूलरूपज्ञानं ददाति।हिन्दीशब्दाः, मराठीशब्दाः, बंगालीशब्दाः — अनेके संस्कृतमूलकाः।अतः संस्कृतज्ञः अन्यभाषासु सहजं प्रवीणः भवति।
पार-सांस्कृतिकसंबन्धः –
संस्कृतं न केवलं भारतस्य, अपि तु विश्वसंस्कृतेः भागम्।इदानीं विदेशेषु अपि संस्कृताध्ययनस्य प्रवृत्तिः वर्धमाना अस्ति।अमेरिका, जर्मनी, रूसदेशेषु च संस्कृतपाठ्यक्रमाः स्थापिता।अतः संस्कृतं विश्वसांस्कृतिकसम्बन्धस्य सेतु भवति।
धरोहरभाषायाः संरक्षणम् –
संस्कृतं यदि वयं न रक्षामः, तर्हि अस्माकं धरोहरः लुप्येत।अतः संस्कृताध्ययनं केवलं शिक्षायाः कार्यं न, अपितु संरक्षणकर्तव्यम् अपि।यः संस्कृतं पठति, सः भारतीयसंस्कृतेः रक्षकः भवति।
शिक्षणक्षेत्राणि –
संस्कृताध्ययनात् अनेकानि शिक्षणक्षेत्राणि उद्घाट्यन्ते —शिक्षाशास्त्रंभाषाविज्ञानम्पुरातत्त्वशास्त्रंतुलनात्मकधर्मशास्त्रंसंस्कृत-साहित्य-अनुवादकार्यंयोग, आयुर्वेदशास्त्रं चअतः संस्कृताध्ययनं केवलं परम्परापोषणं न, अपितु आधुनिककरियरद्वारम् अपि।
इतिहासदृष्ट्या संस्कृतस्य योगदानम् –
संस्कृतं भारतस्य इतिहासस्य साक्षी अस्ति।रामायणं, महाभारतं, अर्थशास्त्रं, नाट्यशास्त्रं — एते सर्वे इतिहासस्य आधारशिलाः।संस्कृतविना तेषां गूढार्थस्य अन्वेषणं अशक्यम्।अतः संस्कृतं इतिहासज्ञानस्य अनिवार्यस्रोतः।
कलासङ्गीतपरम्परायाः सम्बन्धः –
भारतीयसंगीतं, नाट्यं, अलंकारशास्त्रं — सर्वं संस्कृते प्रतिष्ठितम्।नाट्यशास्त्रं भरतमुनिना संस्कृते रचितम्।गीतसंगीतयोः रागानां, तालानां, भावानां च मूलं संस्कृतशब्देषु निहितम्।अतः संस्कृतं कलासंवेदनायाः आत्मा इव।
अनुशासनम्, ध्यानं, शीलविकासः –
संस्कृतपाठने अनुशासनं, धैर्यं, मनोनिग्रहः च आवश्यकः।तस्मात् संस्कृताध्ययनं व्यक्तित्वविकासाय अत्यन्तं हितकरम्।एषा भाषा मनः स्थिरं करोति, शान्तिं ददाति, तथा आत्मबलं वर्धयति।
भारतीयगौरवस्य संवर्धनम् –
संस्कृतं अस्माकं गौरवस्य स्रोतः।संस्कृतं अध्ययनं भारतस्य सांस्कृतिकविरासतायाः तादात्म्यं वर्धयति।एषा अस्मान् स्मारयति यत् – “अहं भारतीयः अस्मि, मम भाषा संस्कृतम्।”संस्कृतं केवलं मृतभाषा न, किन्तु जीवमानधरोहराः।अद्यापि संस्कृतं विद्यालयेषु, विश्वविद्यालयेषु, विदेशेषु च पठ्यते।एषा भाषा यावत् अस्माकं संस्कृतिः अस्ति, तावत् जीविष्यति।अतः वयं सर्वे मिलित्वा जानीयाम — “संस्कृतं भारतस्य आत्मा अस्ति।तस्य संरक्षणं अस्माकं धर्मः।
“संस्कृतं जीवतु नित्यं ।”