निबन्धात्मकं गद्यशिक्षणम्

निबन्धात्मकं गद्यशिक्षणम्

मानव जीवनस्य अभिव्यक्तिः भाषया एव सम्भवति। भाषायाः स्वरूपं द्विधा—शाब्दिकं च लिखितं च। तत्र लिखितरूपेण गद्यपद्ययोः माध्यमेन मानवानां विचाराः, भावनाः, संस्काराश्च व्यक्ताः भवन्ति। साहित्यस्य द्वे प्रमुखे विभागे स्तः—काव्यं गद्यं च। तत्र गद्यं यथार्थवृत्तान्तानां, तर्कयुक्तविचाराणां, तथा शिक्षणप्रणाल्याः मुख्यं साधनम् अस्ति। अतः गद्यशिक्षणस्य, विशेषतः निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य, महत्त्वं अत्यन्तं विशिष्टम् अस्ति।संस्कृतवाक्यं द्विधा विभक्तम् अस्ति पद्यं गद्यं च इति। पद्यम् इत्यनेन छन्दोबद्धरचनानां ग्रहणं भवति यथा काव्य-महाकाव्य-गीत-स्तोत्रादीनि । अथ च “गद्यम्” इत्यस्मिन् काव्यरूपे छन्दोरहितरचनानाम् अधिग्रहणं भवति यथा आख्यायिका-कथोपन्यास-निबन्ध-जीवनवृत्तादीनि । “गद्यम्” इति शब्दस्य निष्पत्ति “गद् व्यक्तायां वाचि” इत्यस्माद् धातोः ‘यत्’ इति प्रत्ययेन भवति। ‘स्पष्टकथनम्’ इति अस्य अर्थः।

गद्यस्य परिभाषा –

आचार्यः विश्वनाथः साहित्यदर्पणे “वृत्तबन्धोज्झितं गद्यम् (साहित्य-दर्पणः ६/३३०) इति गद्यलक्षणं करोति । अर्थात् छन्दोहीना शब्दार्थ-योजना गद्यम् अस्ति । दण्डिनः मतानुसारम् “अपादः पदसन्तानो गद्यम्” (काव्यादर्शः ६/२३) अर्थात् अनलङ्कृत-सुबन्त-तिङन्तयुत-वाक्यरचनारूपं गद्यम् अस्ति। संस्कृतस्य आचार्याणां मतम् आङ्ग्लविद्वांसः अपि अक्षरशः अ‌ङ्गीकुर्वन्ति । आङ्ग्ले ‘गद्यम्’ इत्यस्य कृते ‘prose’ इति पदं प्रयुक्तं भवति तथा च ‘prose’ इत्यस्य अर्थकोशकाराः स्पष्टतः ‘straight, direct, unadorned speech’ इति कुर्वन्ति। अर्थात् अनलङ्कृत-स्पष्ट-सरल-पदरचनारूपं गद्यम् इति। कविता अलङ्‌कारयुता छन्दोबद्धा च भवति। अतः पद्यरचनायां यदि कश्चन कविः काञ्चित् त्रुटिम् आचरति तदा मात्रा-बन्धनकारणेन तस्य त्रुटेः उपेक्षा क्रियते। किन्तु गद्यलेखने लेखकस्य कृते किमपि बन्धनं न भवति। अतः गये महती जागरूकता अनिवार्या भवति यतो हि गद्ये त्रुटेः उपेक्षायाः अवसरः न भवत्येव । अतः एव साधूक्तम्- ‘गद्यं कवीनां निकष वदन्ति’ इति ।

गद्यशिक्षणस्य परिभाषा

‘गद्य’ इत्यस्य सामान्यपर्यायः ‘गदनं’ अर्थात् निर्बन्धेन प्रवाहः। यत्र छन्दोऽलंकारादिसंयोजनं नास्ति, तत्र गद्यं भवति। गद्यं वस्तुनिष्ठं, तर्कसंगतं, यथार्थपरं च भवति।‘गद्यशिक्षणम्’ इति यत्र विद्यार्थिभ्यः गद्यरचनायाः, गद्यवाचनस्य, गद्यग्रहणस्य, गद्यालङ्कारपरिज्ञानस्य च प्रशिक्षणं दीयते, तत् गद्यशिक्षणम् उच्यते।

निबन्धात्मकगद्यं तादृशं गद्यरूपं भवति , यत्र एकस्मिन् विषयवस्तुनि विस्तृततया तर्कयुक्तं विवेचनं क्रियते। तत्र लेखकः स्वविचारान् यथायोग्यं उपस्थापयति, तर्कैः समर्थयति, तथा निष्कर्षं प्राप्नोति।एवं निबन्धात्मकगद्यं केवलं भावनात्मकं न भवति, किन्तु तर्कप्रधानं, विषयानुगुणं, वस्तुनिष्ठं च भवति।

निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य प्रयोजनम्

निबन्धात्मकगद्यशिक्षणम् विद्यार्थिनां विचारशक्तेः , विवेकबुद्धेः, तथा लेखनकौशलस्य विकासाय उपयुक्तम् अस्ति। तस्य प्रमुखानि प्रयोजनानि इत्येव—

1. विचारविस्तारः – विद्यार्थीः निबन्धलेखनद्वारा एकस्मिन् विषयवस्तुनि गहनतया चिन्तनं कर्तुं शिक्नोति।

2. भाषिकशुद्धिः – गद्यलेखनं विद्यार्थिनः भाषाशुद्धिं, वाक्यरचनाशैलीं, तथा शाब्दिकसमृद्धिं वर्धयति।

3. तर्कशक्तिविकासः – निबन्धलेखनं तर्कयुक्तविचारस्य अभ्यासं करोति।

4. साहित्यरसास्वादनम् – गद्यशिक्षणेन विद्यार्थीः उत्कृष्टगद्यकृतिषु रसास्वादनं कर्तुं समर्थः भवति।

5. संवादकौशलवृद्धिः – लेखनकौशलस्य अभ्यासेन मौखिकसंवादे अपि प्रवाहः, शुद्धता च आगच्छति।

गद्यशिक्षणस्य पद्धतिः (Method of Prose Teaching)

गद्यशिक्षणं व्यवस्थितया, क्रमबद्धतया च करणीयम्। शिक्षकः यथायोग्यं योजना कृत्वा विद्यार्थीनां स्तरानुसारं शिक्षणं दद्यात्।

(१) पूर्वतयारी (Preparation Stage)गद्यपाठं प्रारभ्य पूर्वं शिक्षकः पाठस्य विषयं, लेखकं, कालं, सामाजिकं पार्श्वभूमिं च अवगच्छेत्। विद्यार्थिनः अपि तत्सम्बन्धिनि पूर्वज्ञानं सम्पादयेयुः।

(२) वाचनावस्था (Reading Stage)शिक्षकः गद्यांशं स्पष्टस्वरेण, भावपूर्वकं, सही उच्चारणेन च पठेत्। ततः विद्यार्थीः अपि पाठं पठन्तु।

(३) अर्थग्रहणावस्था (Comprehension Stage)शिक्षकः प्रत्येकं वाक्यं, पदं, उपवाक्यं च विवृणुयात्। कठिनपदानां अर्थं, वाक्यार्थं, मुख्यविचारं च विद्यार्थिभ्यः स्पष्टं कुर्यात्।

(४) विवेचनावस्था (Explanation Stage)गद्यपाठस्य मुख्यविचारः, उपविचाराः, तथा लेखकस्य मन्तव्यम् – एतानि विवेचनपूर्वकं चर्चायां स्थापनीयानि।

(५) निबन्धलेखनाभ्यासः (Composition Practice)अन्ते विद्यार्थीभ्यः तस्मिन् विषयवस्तुनि स्वतन्त्रतया निबन्धलेखनस्य अभ्यासः करवेत्।

निबन्धशिक्षणस्यउद्देश्यानि :

1 . अर्थावबोधः

2. पठनगते विकासः

3. भाषिकयोग्यता

4. समीक्षात्मकदृष्टे: विकासः

5. सर्जनात्मकप्रवृत्तेः विकासः

निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य अवयवाः (Components)

1. विषयवस्तु (Subject Matter) –

विषयः नूतनः, तर्कयोग्यः, विद्यार्थिनां जीवनसङ्गतः च भवेत्।

2. संरचना (Structure) – निबन्धः त्रिधा विभाग्यते – प्रस्तावना, मध्यविवेचनम्, उपसंहारश्च।

3. भाषा (Language) – भाषा सरलशुद्धा, प्रवाहयुक्ता, सुस्पष्टा च भवेत्।

4. तर्कयुक्तता (Logical Coherence) – प्रत्येकं विचारं युक्तिसंगतं तर्केण समर्थितं च भवेत्।

5. सौन्दर्यं (Artistic Touch) – यद्यपि गद्यं तर्कप्रधानं भवति, तथापि शब्दसौन्दर्यं, अनुप्रासादिः यथासम्भवम् अपेक्षितम्।

निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य प्रकाराः

निबन्धाः तेषां स्वरूपेण विविधाः भवन्ति—

1. वर्णनात्मकः निबन्धः (Descriptive Essay) – यत्र लेखकः कस्यचित् वस्तुनः, स्थळस्य वा वर्णनं करोति।

2. कथात्मकः निबन्धः (Narrative Essay) – यत्र लेखकः किमपि घटनां वा वृत्तान्तं कथारूपेण लिखति।

3. तर्कात्मकः निबन्धः (Argumentative Essay) – यत्र विषयवस्तुं तर्कैः समर्थ्य निष्कर्षं दत्तं भवति।

4. परिचिन्तनात्मकः निबन्धः (Reflective Essay) – यत्र लेखकः स्वानुभवाधारेण विचारं व्यक्तं करोति।

5. व्याख्यात्मकः निबन्धः (Expository Essay) – यत्र कस्यापि विषयस्य स्पष्टीकरणं, विवेचनं च भवति।

गद्यशिक्षणस्य साधनानि (Teaching Aids)

गद्यशिक्षणं सुगमं रोचकं च कर्तुं शिक्षकः विभिन्नानि साधनानि उपयुज्यते –श्यामपटः (Blackboard)

चित्रावलिः (Illustrations)

ध्वनिमुद्रणम् (Audio aids)

चलचित्रदर्शनम् (Visual aids)

संवादात्मकप्रश्नोत्तरपद्धतिः

निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य शिक्षणपद्धतयः (Methods of Teaching)

1. व्याख्यापद्धतिः (Explanation Method) – शिक्षकः पाठं स्वयमेव व्याख्याय अर्थं प्रकटयति।

2. प्रश्नोत्तरपद्धतिः (Question–Answer Method) – प्रश्नैः विद्यार्थिनां चिन्तनं प्रबोधितं भवति।

3. समूहचर्चापद्धतिः (Group Discussion) – विद्यार्थीः एकत्र मिलित्वा विषयस्य विवेचनं कुर्वन्ति।

4. स्वाध्यायपद्धतिः (Self-Study) – विद्यार्थीः स्वयमेव विषयं पठित्वा निबन्धलेखनं करोति।

5. आलोचनात्मकपद्धतिः (Critical Method) – गद्यांशे निहितानां गुणदोषानां परीक्षणं कृत्वा आलोचनायुक्तं शिक्षणम्।

निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य लाभाः (Advantages)

1. चिन्तनशक्तिवृद्धिः – विद्यार्थीः स्वतन्त्रचिन्तनशीलः भवति।

2. भाषाकौशलविकासः – लेखन, वाचन, श्रवण, कथन – सर्वेषां कौशलानां विकासः भवति।

3. व्यक्तित्वविकासः – आत्मविश्वासः, सृजनशक्ति च वर्धते।

4. साहित्यबोधः – उत्कृष्टगद्यलेखकानां शैलीबोधः उत्पद्यते।

5. सामाजिकचेतना – विषयवस्तुं सामाजिकदृष्ट्या निरीक्ष्य विवेकबुद्धिः विकसितः भवति।

निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य सीमाः (Limitations)

1. समयाभावः –

गद्यशिक्षणाय पर्याप्तः समयः न लभ्यते।

2. रुचिभेदः – सर्वे विद्यार्थीः गद्यलेखनं न रोचन्ते।

3. अभ्यासविरहः – नियमितलेखनाभ्यासस्य अभावात् निपुणता न भवति।

4. प्रेरणाभावः – शिक्षकस्य प्रेरणया विना विद्यार्थीः निष्क्रियः भवति।

शिक्षकस्य भूमिका (Role of the Teacher)

शिक्षकः गद्यशिक्षणस्य मुख्यनायकः अस्ति। तस्य भूमिकाः—विषयवस्तुनिर्वाचनम्सरलव्याख्यानंविद्यार्थिप्रेरणायाः सम्पादनम्निबन्धलेखनस्य संशोधनम्आलोचनात्मकदृष्टेः विकासःनवोन्मेषशीलविचारस्य प्रोत्साहनम्।विद्यार्थिनां भूमिका (Role of Students)गद्यशिक्षणं केवलं शिक्षककृत्यं न, अपितु विद्यार्थिनां सक्रियभागीदारी अपेक्ष्यते।विद्यार्थिनः—पाठस्य पूर्वपठनं कुर्वन्ति,प्रश्नोत्तरचर्चायां भागं गृह्णन्ति,स्वलेखनं निरन्तरं अभ्यासयन्ति,तर्कयुक्तविचारं विकसितं कुर्वन्ति।निबन्धात्मकगद्यशिक्षणस्य आधुनिकदृष्टिःअद्यतनशैक्षणिकपरिस्थितौ निबन्धात्मकगद्यशिक्षणं केवलं भाषाशिक्षणस्य भागः न, अपितु समग्रव्यक्तित्वविकासस्य साधनम् इति मन्यते।ई-लर्निंग, डिजिटलक्लासरूम, कृत्रिमबुद्धि (AI)-सहायता इत्यादीनां माध्यमेन निबन्धलेखनस्य शैली, प्रस्तुतीकरणं, समीक्षा च नूतनरूपेण विकसितानि सन्ति।अतः स्पष्टं भवति यत् निबन्धात्मकं गद्यशिक्षणम् केवलं भाषा-ज्ञानस्य न साधनं, किन्तु विद्यार्थिनः सम्पूर्णव्यक्तित्वविकासाय, तर्कशक्त्यै, विचारगाम्भीर्याय, तथा सामाजिकचेतनायाः संवर्धनाय अपि परमोपयोगी अस्ति।शिक्षकः यदि सृजनशीलतया, प्रेरणायुक्ततया च गद्यशिक्षणं करिष्यति, तर्हि विद्यार्थीः न केवलं उत्कृष्टलेखकः, अपितु विवेकी नागरिकः अपि भविष्यति।